30 March 2020 Koronavirüs ve Uluslararası Tahkim
1. Giriş
Uluslararası tahkim, dünyanın her yerinden akademisyenleri ve uygulayıcıları duruşmalarda ve konferanslarda bir araya getiren bir hukuk alanıdır. Küresel pandemiden en çok etkilenen alanlardan olan tahkim aynı zamanda, alınan hızlı önlemler ile yeni koşullara en kolay uyum sağlayabilecek ve global ekonominin canlı tutulmasına en çok katkı sağlayabilecek alanlardandır.
Sağlıklı işleyen uyuşmazlık çözüm yöntemleri, sosyal ve ekonomik kriz dönemlerinin aşılmasında anahtar rol oynamaktadır. Ticaretin durması ile sözleşme hükümlerinin yerine getirilmemesinden kaynaklanan uyuşmazlıklarda en kolay çözüm yolunun hakem heyetleri tarafından verilecek hızlı ve yerinde kararlar olacağı ileri sürülmekte ve bu tür kararların ticaretin canlı tutulması için büyük önemi olduğuna inanılmaktadır.
Tahkim, geleneksel uyuşmazlık çözüm yöntemi olan dava yoluna göre daha esnek bir yapıya sahiptir; elektronik olanakların kullanımı da dâhil olmak üzere gerekli değişiklikleri hızlıca gerçekleştirecek yeterliliktedir. Tahkimin sağladığı avantajlar günümüzde yeni oluşan sorunlara çözüm sunabilecek niteliktedir.
Aşağıda tahkimin sağladığı avantajları da dikkate alarak, Koronavirüs salgınının etkileri ve alınan önlemlerin tahkime olan etkisi incelenecektedir.
2. Tahkim Merkezlerinin Faaliyetlerinin Devamlılığı
Birçok tahkim merkezi yaptıkları açıklamalarla salgına rağmen operasyonlarını sürdürdüklerini ve herkese erişilebilir olduklarını vurgulamışlardır. Tahkim merkezleri evden çalışma, elektronik ortamda dosya kabul etme, ofislerin minimum çalışan ile açık tutulması ve sterilizasyon yöntemleri gibi alabilecekleri önlemleri açıklamıştır. Bu önlemler bakımından Uzakdoğu ve Avrupa-ABD tahkim merkezlerinin yaklaşımlarında farklılıklar bulunmaktadır. Tahkim merkezleri aldıkları önlemleri kendi bölgelerinde alınan resmi önlemler ve kısıtlamaları dikkat alarak belirlediklerini belirtmişlerdir.
Yapılan açıklamalarda dikkat çeken diğer bir konu ise hakemi atanmış derdest davalarda, önlemlere ilişkin öncelikli iletişimin hakemlerle kurulacağının belirtilmiş olmasıdır. Söz konusu açıklamalar kamuoyunu bilgilendirme çabası olmakla birlikte, merkezler davaların yürütülmesine ilişkin gecikmelerden kaynaklanan sorumluluklardan da kaçınmaktadır.
Bu çerçeve İSTA olarak tahkim merkezlerinin aldıkları önlemleri ve yaptıkları duyuruları web sitemizde derlemekte ve Twitter hesabımızdan düzenli olarak duyurmaktayız.
2.1. Tahkim Merkezi Sekretaryalarının ve Hukuk Bürolarının Uzaktan Çalışma Düzenine Geçmesi
Özellikle Avrupa ve ABD’deki Tahkim merkezleri, sekretarya hizmetlerinin evden çalışma düzenine geçtiğine dair açıklamalar yapmıştır. Bu sayede sekretaryalarda dava süreçleri ile ilgili görev yürüten uzmanlar e-posta ve telefon yolu ile erişilebilir olmaya devam etmektedir.
Bu makalenin hazırlandığı tarih itibariyle Singapur, Şangay, Seul ve Hong Kong’daki tahkim merkezleri ise evden çalışma yerine yoğun önlemler alarak ofisten çalışma düzenine devam etmektedir. Bu kuruluşlar duruşmaları ve toplantıları uzaktan yapma seçeneği sunmuşlar; sterilizasyon, konuğun geldiği ülke bilgisine göre geçiş izni verilmesi ve ateş ölçümü gibi önlemler almışlardır.
ABD ve Avusturya’da virüsten ilk etkilenen kişiler arasında avukatlar yer almıştır. Hukuk büroları salgına karşı en hızlı tepki veren sektörler arasında yer almış ve uzaktan çalışmaya geçmiştir. Türkiye’deki ve dünyadaki birçok hukuk bürosu evden çalışma sistemine hızlı bir uyum sağlamıştır. Bürolar yapılması gereken evrak işleri ve çalışmaya devam eden mahkemelerdeki işlerini halletmek için ofislerini minimum personel ile açık tutmaya devam etmektedirler.
2.2. Duruşmaların Ertelenmesi veya Yer Değişikliklerinin Yapılması
Tahkim süreçleri genellikle gizli yürütüldüğünden, ertelenen veya yer değişikliği yapılan duruşmaların sayısını bilmek mümkün değildir. Bununla birlikte uluslararası tahkim merkezlerinin tamamı dava süreçlerinin olumsuz etkilenmemesi için bu konuda açıklamalar yayınlamış ve derdest davalarındaki tarafları özel olarak bilgilendirmiştir.
Söz konusu iptal talepleri artık doğrudan taraflardan gelmeye başlamıştır. İtalya’daki Milano Tahkim Odası (CAM) Genel Direktörü Stefano Gazalli, GAR’a yaptığı açıklamada ilk haftalarda duruşma ve eğitimlerin CAM tarafından iptal edildiğini ancak zamanla tarafların sürece uyum sağlayıp kendi talepleriyle video-konferansa yönlendiğini söylemiştir.
Özellikle tahkim merkezlerinin kendi salonlarında gerçekleşen duruşmalar, doğrudan merkezler tarafından ertelenmiştir. Uzakdoğu’daki merkezler ise yoğun sterilizasyon ve ateş ölçümü önlemleri ile ofisten çalışmaya ve açık olmaya ve seyahat kısıtlaması olmayan taraf temsilcileri ve hakemler için duruşma hizmeti vermeye devam etmektedir.
Paris merkezli Delos Uyuşmazlık Çözümü yapılmak zorunda olunan duruşmalardan mümkün olan en yüksek güvenliğin sağlanması için düzenli olarak güncellenen bir kontrol listesi yayınlamıştır.
2.3. Süreler
Birçok ülke, yargılamalar ilişkin süreleri durdurma yönünde kararlar almıştır. Ancak bu kararların tahkimi de etkileyip etkilemeyeceği konusunda, vaka bazında net hukuki görüş ile hareket edilmeli, hiçbir taraf bu nedenle rehavete düşmemelidir. Tahkim uygulayıcılarının tahkim davalarının görüldüğü ülkelerin ulusal hukukundaki sürelere ilişkin alınan kararları dikkatle incelemeleri önem taşımaktadır. Bu noktada tüm tahkim merkezlerinin “operasyonlarını sürdürdükleri” bilgisini tekrar hatırlatmak gerekmektedir.
2.4. Video-Konferans Yolu ile Duruşmaların Düzenlenmesi
Merkezlerin yaptıkları açıklamalarda vurgulanan diğer bir önlem ise duruşmaların video-konferans yolu ile yapılabileceğinin duyurulmasıdır. Bazı tahkim merkezleri bu yolla yapılacak duruşmaları özel olarak desteklediklerini açıklamışlardır. Çin’de kurulu Şenzen Tahkim Merkezi online tahkim servisinde özel bir indirim uygulanacağını duyurmuştur.
Palo Alto, California’daki Silikon Vadisi Tahkim ve Arabuluculuk Merkezi (SVAMC) Başkanı Gary Benton, bu büyük değişimin sonuç olarak Online Uyuşmazlık Çözümü (ODR) uluslararası tahkimde dönüm noktası olabileceğini belirtmektedir.
Burada dikkat edilmesi gereken nokta yazılı usulle veya elektronik ortamda yapılan duruşmalar sonucunda alınacak kararların sonradan iptal davalarına konu olup olmayacağıdır. Bu nedenle usulde yapılacak her türlü değişiklikte her iki tarafın da irade göstermesi önem arz etmektedir.
2.5. Elektronik Dava Açma ve Dilekçe Sunumu
Elektronik platformların kullanılması ile elektronik posta yolu ile başvuruların alınması, dava dosyası ve dilekçelerinin yine elektronik olarak gönderilmesinin önü açılmıştır. Bazı merkezler elektronik başvuru arabirimleri ile çalışırken, aralarında İTOTAM’ın da olduğu birçok merkez e-posta adresleri sunulmuştur. Ayrıca dosyaların takibi telefonla da yapılabilmektedir.
2.6. Tahkim Etkinliklerin ve Eğitimlerinin İptali
Tahkim uygulayıcıları duruşmalar dışında, konferanslarda da bir araya gelmektedir. Türkiye’de ulusal ve uluslararası düzeyde açık veya kapalı alanlarda düzenlenecek her türlü bilimsel, kültürel, sanatsal ve benzeri toplantıların veya aktivitelerin Nisan ayı sonuna kadar ertelenmesine karar verilmiştir. Ayrıca dernek toplantıları da durdurulmuştur. İSTA ve ISTAC gibi Türkiye’de tahkim alanında çalışan kuruluşlar programlarındaki konferansları iptal etmişler ve 2020’nin ilk 6 ayı için yeni toplantı planlamayı durdurmuşlardır.
Genç ISTAC, ICC YAF gibi genç tahkimcilere yönelik oluşumlar ve tahkim merkezleri de eğitim programlarına ara vermişlerdir. Genç İSTAC tarafından düzenlenen Geleceğin Tahkim Avukatı Yarışması, Viyana’da düzenlenen The Annual Willem C. Vis International Commercial Arbitration Moot ertelenen etkinliklerde arasında yer almıştır. Ayrıca önlemler çerçevesinde hukuk fakülteleri de online eğitime geçmiştir. Tahkim eğitimlerinin uygulamalı niteliği düşünüldüğünden, online eğitim ortamında tahkimin çapraz sorgu gibi temel becerilerini kazandırmak kolay olmayacaktır.
Tahkim eğitimini bakımında önde gelen kuruluşlardan biri olan CIArb’ın eğitim programları da dâhil olmak üzere dünyada da tahkimle ilgili birçok etkinlik ertelemiş veya iptal edilmiştir. Henüz elektronik ortamda yapılacak eğitim ve konferanslara ilişkin az sayıda girişim bulunduğundan dolayı, tahkim etkinliklerinin, duruşmalarda olduğu gibi hızlı bir tepki veremediği, duruma uyum sağlayamadığı ve dolayısıyla bu süreçten en çok etkilenen alanların başında geldiği ileri sürülebilir.
Günümüzde CIArb online eğitim olanakları, sınavlar ve evde kurs imkanları için çalışmalarını sürdürmekte olup East Vis Moot ise sanal yarışma (Virtual Vis) düzenleyerek mevcut duruma uyum sağlayabilmek adına önemli bir adım atmıştır.
3. Tahkimin Avantajları Dikkate Alınarak Salgının Olası Etkileri
Koronavirüs’ün uluslararası tahkime etkilerini tahmin etmek zordur, insani etkileri açısından büyük bir trajedi olan salgın, insan hayatına, sosyal yaşama ve dünya ekonomisine etkileri çok ciddidir. Kuşkusuz ki yeterli önlemler alınmazsa daha büyük etkileri olacaktır. Salgının etkilerini de dikkate alarak alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemi olan tahkimin hız, kesinlik, uzmanlaşma ve gizlilik gibi avantajlarını değerlendirdik:
3.1. Uyuşmazlıkların Hızlı Çözümü
Koronavirüs süreci, şirketleri, özellikle de KOBİ’leri finansal açıdan son derece zor bir durumda bırakmıştır. İcra takiplerinin ve devlet yargısının büyük oranda durmuş olduğu bu ortamda, tahkim süreçlerinin elektronik ortamda devam ettirilmesi uyuşmazlıkların çözümü bakımında taraflara fayda sağlayacağı düşünülmektedir.
3.2. Çapraz Sorgu ve Maddi Gerçekliğe Ulaşma
Tahkim davaları hakemler, taraflar, bilirkişiler ve tanıklar arasındaki yoğun iletişime ve yüz yüze müzakereye dayanmaktadır. Özellikle çoklu tanık ve bilirkişi içeren büyük ticari ve yatırım anlaşması tahkimlerinde uygulanan tam ifşa-ibraz ve çapraz sorgulama tahkim davalarının birkaç gün süren tek bir celsede çözülebilmesini sağlamaktadır.
Yazılı dilekçelerle ve elektronik ortamda yapılacak tahkim davalarında ise yüz yüze yargılamada çapraz sorgulanması gereken bilirkişi ve tanıkların ifadelerinin yeterli seviyede alınıp alınamayacağı soru işaretidir. Video konferans yolu ile tez ve antitezin tartışılması için yeterli ortamın sağlanmasının zor olacağı düşünülmektedir. Bu noktada özellikle ertelenmesi büyük maddi kayıplar yaratmayacak tahkim davaları için krizle ilgili öngörülerin netleşmesinin beklenmesi doğru bir adım olabilir.
Diğer taraftan elektronik ortamda belge ibrazının önünün açılması hakem heyetlerinin bazı elektronik analiz ve yapa zeka araçlarını kullanarak belgeleri değerlendirmesine yardımcı olabilecektir. Belgelerin basılı olarak sunulmuyor olması dava dosyalarına ilişkin lojistik sorunları ortadan kaldıracağından tam belge ibrazı önündeki fiziksel engel kalkmış olacaktır.
Bununla birlikte hakem heyetlerinin elektronik dokümanları tasnif etmek ve eğer basacaklarsa dosyalamak üzere sekreterlik hizmetlerine olan ihtiyaçları artacaktır. Bu da dava maliyetlerini artırabilecektir.
Diğer taraftan duruşmalarda tarafların fiziki olarak bir araya gelmemesi ve çapraz sorguların zorlaşması, uyuşmazlığın daha derin olduğu davalarda uzlaşma ihtimalini azaltabileceği ve duruşmaların ertelenmesi ile finansal olarak daha güçlü olan tarafların sürecin uzamasından kaynaklanabilecek bazı avantajlar elde edebileceği tartışılmaktadır.
3.3. Gizlilik
Kapalı ve yüz yüze duruşmalarda taraflar tahkim sürecinin gizliliğini yerinde denetleme imkanına sahiptir. Ayrıca basılı ve imza ile teslim edilen dokümanlar üzerinden yürütülen dava dosyalarının sızdırılması, özellikle elektronik posta ile paylaşılanlara göre daha zor görünmektedir.
Video-konferans ile yapılacak tahkim duruşmalarında gizlilik öğesine uyulup uyulmadığı büyük oranda tarafların beyanlarına güveni gerektirecektir. Dava belgelerinin ve dilekçelerinin paylaşılması konusunda da tahkim merkezleri e-posta yerine yüksek güvenlikli altyapılara sahip elektronik dava açma sistemlerin, kullanmaları gerekecektir.
4. Tahkimde Rekabet Ortamı ve Yenilikler (Sonuç Yerine)
Tahkim tüm öğeleri ile büyük bir küresel rekabet alanıdır. Bu alanda şehirler, hakemler, avukatlar, bilirkişiler ve fonlayıcılar ciddi bir rekabet içindedir. Bu rekabet son 10 yılda tahkim alanının yaygınlaşmasına, kadınların ve gençlerin tahkim uygulayıcısı olarak daha büyük bir pay almalarına, tahkimin dünyanın farklı şehirlerinde yaygınlaşmasına ve tahkimin olumlu yönde şekillenmesine yol açmıştır.
Koronavirüs döneminde durdurulan etkinlikler ve tanıtım toplantıları sektör içindeki rekabetin zayıflamasına neden olabilir. Bunun aşılması için özellikle kadınlara ve gençlere yönelik tahkim platformlarının sosyal medyada ve elektronik ortamda desteklenmesi önem taşımaktadır.
Diğer taraftan uluslararası seyahat kısıtlamaları nedeniyle özellikle aynı şehirlerde faaliyet gösteren taraflar duruşmaları daha yakında yapma konusunda anlaşmaya varabilirler. Bu da küresel tahkim haritasında daha fazla şehrin tahkim yeri olarak değerlendirilmesini sağlayabilecektir. Gerekli önlemler alınmazsa ülke ekonomileri zayıfladığı gibi şehirler de tahkim yeri olma niteliğini kaybedebilirler veya bazı şehirler bu süreçte ön plana çıkabilir.
Tahkim merkezleri yeniliklere açık teknolojiyi yakından takip eden kuruluşlardır. Salgın döneminde salgının zorlukları ile başa çıkmak adına salgın dönemi sonrasında da kullanılabilecek dava dosyalarının elektronik olarak sunulması, maddi gerçekliği ortaya çıkarmak üzere yapay zeka teknolojilerinin kullanılması gibi tahkimi daha hızlı ve verimli hale getirecek yeni yöntemler geliştirmek zorunda kalacaklardır. Örneğin dava dosyalarının elektronik olarak sunulması, maddi gerçekliği ortaya çıkarmak üzere kullanılan yapay zeka teknolojilerinin ihtiyaç duyduğu veriyi sağlayacaktır.
Ancak bu süreçte tahkimin insan ilişkilerine ve müzakereye dayanan yapısına zarar gelmemesi sağlanmalı, ayrıca çevre ve yolsuzluk gibi toplumsal etkileri olan uyuşmazlıkların çözümüne ağırlık vermeye devam edilmelidir.